طبقه‌بندی در حوزه صنایع دستی

طبقه‌بندی علمی برای تحوّلات در حوزه صنایع دستی:

در زمینه‌ی طبقه‌بندی صنایع دستی نیز باید گفت که این طبقه‌بندی به صورت‌های مختلف از جمله بر اساس مواد اوّلیه‌ی مصرفی و یا شیوه و روش ساخت آن می‌تواند صورت پذیرد. در این جا طبقه‌بندی انجام شده توسط کارشناسان سازمان صنایع دستی ایران که به طور عمده بر مبنای روش و تکنیک ساخت این گونه محصولات به عمل آمده است‌، ذکر می‌گردد:

1- بافته‌های داری: محصولاتی که به کمک دارهای افقی یا عمودی مستقر در زمین در زمان بافت، تولید می‌شود، بافته‌های داری محسوب می‌گردند مثل: قالی، گلیم، زیلو و نظایر آن.

2- دست بافی (نسّاجی سنّتی): فرآورده‌هایی که با کمک دستگاه‌های ساده و سنّتی بافندگی (دستگاه ویژه‌ی بافت جاجیم، دستگاه دووَردی، دستگاه چهاروَردی و ژاکار دستی) تولید می گردد، دست بافی محسوب می‌شود، نظیر جاجیم، زری، ترمه، شال و ... از جمله‌ی خصوصیّات این رشته از صنایع دستی این است که اوّلاً، کلیه‌ی مراحل سه گانه‌ی بافندگی (ایجاد دهنه‌ی کار ، پودگذاری و دفتین زدن) با حرکات دست و پا انجام می‌شود؛ دوّم، امکان استفاده از پودهای رنگی به میزان نامحدود و هم‌چنین تنوّع طرح بافت با در اختیار داشتن و کنترل حرکات وَردها میسّر می‌گردد که این امر نشانگر حضور مؤثّر و خلّاق انسان در تولید است.

3- بافتنی : انواع مصنوعاتی که با کمک میل ، قلّاب و نظایر آن و با الیاف طبیعی تولید می‌شود ، جزء بافتنی‌ها به حساب می‌آید نظیر دستکش‌، جوراب، کلاه، شال گردن و ...

4- رو کاری (رودوزی): کلیه‌ی مصنوعاتی که از طریق دوختن نقوش سنّتی بر روی پارچه‌های بدون نقش و یا کشیدن قسمتی از نخ‌های تار و پود به وجود می‌آید، در گروه « رودوزی» و یا «روکاری» جای دارد. نظیر سوزن‌دوزی، قلّاب دوزی، ملیله‌دوزی، خوس‌دوزی، گلابتون دوزی، پته دوزی و ...

5- چاپ‌های سنّتی: کلیه‌ی پارچه‌هایی که به وسیله‌ی قلم‌مو، مهر و نظایر آن رنگ‌آمیزی شده و نقش می‌پذیرد جزء چاپ‌های سنّتی به حساب می‌آید مانند: چاپ قلمکار و چاپ کلاقه‌یی (باتیک).

6- نمد مالی: انواع مصنوعاتی که بر اثر درگیری و متراکم نمودن پشم و کرک در شرایط فنّی مناسب از طریق ورز دادن تهیّه می‌شوند، جزء گروه نمد مالی می‌باشند نظیر: کلاه نمدی، پالتوی نمدی، نمد زیرانداز و نمد پادری.

7- سفال‌گری و سرامیک سازی: به محصولاتی که با استفاده از گِل رُس و هم چنین گِل حاصله از سنگ کوارتز و خاک کائولن، به کمک دست و چرخ سفالگری ساخته و سپس پخته می‌شود، سفا ل و سرامیک اطلاق می‌شود.

برای تکمیل اشیاء ساخته‌شده، بر حسب سنّت و رسوم، روی آن‌ها نقّاشی، کنده‌کاری و یا نقوش برجسته ایجاد می‌کنند و از لعاب مناسب برای پوشش سطح اشیاء استفاده می‌گردد. محصولات تولید شده‌ی این گروه شامل انواع پارچ و لیوان، ظروف غذا خوری، گلدان و ... می‌باشد.

8- شیشه‌گری: محصولاتی را که از طریق شکل دادن مواد معدنی ذوب شده در کوره نظیر: سیلیس، خرده شیشه و با ترکیبی از این دو و با استفاده از روش دمیدن توسّط لوله‌ی مخصوص و با به کارگیری ابزار دستی شامل انبر، قیچی و غیره حاصل می‌شود، شیشه دست ساز می‌نامند که شامل مراحل تکمیلی و تزیینی نظیر نقّاشی و تراش هم می‌گردد.

9- تولید فرآورده‌های پوست و چرم: محصولاتی که با استفاده از پوست و چرم دبّاغی شده به شیوه‌ی سنّتی تولید می‌گردد نظیر پوستین، کلاه پوستی، چاروق، محصولات تکمیلی چرمی (نظیر تلفیق چرم با محصولات دست باف) جزء این گروه هستند.

10- ساخت محصولات فلزی و آلیاژ : فرآورده هایی که به شیوه‌ی سنّتی و با استفاده از ابزار دستی و انواع فلزات (مس ، نقره ، طلا و آهن) و انواع آلیاژها (برنج و ورشو) تولید می‌گردد نظیر انواع ظروف خانگی، چاقو، قند شکن، قلم‌تراش، قفل و ... جزء این گروه می‌باشند.

11- قلم زنی، مشبّک کاری، حکّاکی روی فلزات و آلیاژها: هنر – صنعتی است که طیّ آن طرح‌ها و نقوش سنّتی با استفاده از قلم، چکّش و سایر ابزار دستی بر روی اشیاء ساخته شده از فلز یا آلیاژ شکل می‌گیرد.

12- سنگ‌تراشی و حکّاکی روی سنگ و معرّق سنگ: شامل مصنوعاتی می‌گردد که مواد اولیّه‌ی اصلی آن را انواع سنگ‌ها نظیر فیروزه، مرمر، یشم، سنگ سیاه، سنگ سفید (آلاباستر) و ... تشکیل می‌دهد و به کمک ابزار و وسایل مختلف تراشیده یا حکّاکی می‌شود، نظیر انواع ظروف، پایه‌ی چراغ، قاب عکس، انواع نگین و ...

13- خرّاطی چوب: خرّاطی شیوه‌یی از تولید محصولات چوبی است که طیّ آن و توسّط ابزار و وسایل مختلف و به طور عمده به وسیله‌ی دستگاه خرّاطی اشیایی نظیر انواع قلیان، گهواره، پایه ی آباژور و ظروف مختلف ساخته و پرداخته می‌شود.

14- ریزه‌کاری و نازک‌کاری چوب: روشی از ساخت فرآورده‌های چوبی‌ است که طیّ آن به وسیله‌ی وسایل نجّاری نظیر ارّه، رنده، سوهان، مُغار و ... قطعات کوچک چوبیِ آماده شده به صورت روکش بر روی بدنه‌ی چوبی چسبانده و تحت فشار شکل گرفته‌اند و از این طریق انواع شکلات خوری، زیر سیگاری، قاب عکس و نظایر آن تولید و عرضه می‌گردد.

15- منبّت‌کاری، کنده‌کاری و مشبّک‌کاری چوب: شیوه‌یی دیگر از تولید محصولات چوبی است که طیّ آن طرح‌ها و نقوش سنّتی با استفاده از قلم، چکّش، مُغار و سایر ابزار نجّاری بر روی چوب‌های مرغوب و بادوام شکل می‌پذیرد.

16- حصیربافی: منظور از حصیربافی که بامبوبافی، مرواربافی، تِرکه‌بافی، چم‌بافی، سبدبافی و چیغ‌بافی را نیز شامل می‌شود، همان بافت رشته‌های حاصله از الیاف سلولزی (گیاهی) به کمک دست و ابزار ساده‌ی دستی است که طیّ آن محصولات مختلفی نظیر زیرانداز، سفره‌ی حصیری، انواع سبد، انواع ظروف و ... تولید و عرضه می‌گردد. در مورد چیغ - بافی ذکر این نکته ضروری است که حین بافت علاوه بر الیاف گیاهی از نخ پشمی رنگ شده نیز برای ایجاد نقوش و طرح‌های سنّتی استفاده می‌گردد.

17- خاتم سازی: روشی از تولید فرآورده‌های چوبی است که با استفاده از روکش حاصله از به هم چسباندن قطعات کوچک فلزات، استخوان و انواع چوب در اشکال و طرح‌های سنّتی (بیشتر به صورت هندسی) و به کمک ابزار و وسایل مختلف فرآورده‌هایی نظیر انواع قاب عکس، جاسیگاری، شکلات‌خوری، میز، صندلی و... ساخته می‌شود.

18- معرّق کاری: ترسیم طرح‌ها و نقش‌های سنّتی بر روی زمینه‌ی چوبی یا سرامیک و خالی‌کردن داخل خطوط طرح‌ها و پُر کردن فضای خالی شده به وسیله‌ی قطعات آماده شده‌ی چوبی، سرامیک، فلزی‌، صدفی و سنگی را معرّق کاری می‌گویند.

19- کاشی کاری: صنعتی است با سابقه که طیّ آن انواع کاشی‌ها با استفاده از طرح‌ها و نقش‌های سنّتی برای استفاده در آبنیه‌ی مذهبی و تاریخی از طریق قالب‌گیری گِل رس، پختن آن در کوره و لعاب‌زنی، نقّاشی و پخت مجدّد در کوره ساخته و پرداخته می‌شود.

20- ملیله کاری: منظور ساخت اشیاء مختلف نظیر سرویس چای‌خوری، تنگ و هم چنین برخی از زینت‌آلات با استفاده از مفتول‌های نقره، طلا و مس و به کمک ابزار و وسایل ساده‌ی فلزکاری نظیر حدیده، انبر، قیچی، کوره‌ی مخصوص و ... می‌باشد.

21- مینا کاری: در این جا مراد ساخت بدنه‌ی فلزی، لعاب‌کاری، پخت، نقّاشی و پخت مجدّد اشیاء در کوره می‌باشد که تمامی این مراحل به کمک ابزار و وسایل ساده و با استفاده از طرح‌های اصیل و سنّتی در مرحله‌ی نقّاشی انجام می‌پذیرد.
22- ساخت اشیاء مستظرفه و هنری: ساخت اشیاء و وسایل ظریفه‌یی است که در آن‌ها عامل هنر به مراتب بیش از فنون تولیدی دخالت دارد و شامل مینیاتور سازی، نقّاشی روی صدف، نقّاشی روی چرم، پا پیه ماشه و تذهیب می‌شود.

23- ساخت زیور آلات: ساخت و تولید انواع جواهرات محلّی و هم چنین انواع زینت‌آلات با استفاده از طلا، نقره و انواع آلیاژها می‌باشد.

24- ساخت سایر فرآورده‌های دستی: منظور ساخت سایر محصولات دستی نظیر فیروزه نشانی (فیروزه کوبی)، طلا کوبی روی فولاد، انواع عروسک‌های محلّی، تخت‌کشی گیوه (آجیده و لته‌یی) و ماسک، کایت و چترهای تزیینی است که با ابزار و وسایل دستی و با استفاده از طرح‌های سنّتی ساخته و پرداخته می‌شود.
در سال‌های اخیر همواره بحث‌هایی در رابطه با ماهیّت صنعتی، صنایع دستی و نیز رابطه‌ی این هنر – صنعت با تکنولوژی بین صاحب نظران و متفکّران وجود داشته‌است.